W ostatnim czasie miałam okazję udzielić kilku porad prawnych z zakresu prawa spadkowego. Ta tematyka była także przedmiotem przeprowadzonych przeze mnie wykładów dla w sumie kilkuset osób.

Wiele kwestii związanych ze spadkobraniem nadal budzi wątpliwości. Klientów często zaskakują przepisy dotyczące dziedziczenia, testamentów, zbycia udziału spadkowego, czy zachowku, szczególnie w kontekście często skomplikowanych relacji rodzinnych. Prawo spadkowe wciąż budzi wiele emocji, ponieważ wiąże się z majątkiem i długami często po bliskich osobach i dotyka nas bezpośrednio nie tylko od strony prawnej, ale i emocjonalnej.

W tym wpisie postaram się rozwiać często pojawiające się wątpliwości związane z dziedziczeniem, by pomóc w lepszym zrozumieniu tego nierzadko skomplikowanego tematu.

Zacznijmy od podstaw. Powołanie do spadku wynika albo z ustawy albo z testamentu. Niemal każdy z nas może sporządzić testament, w którym dokona rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. W przypadku braku testamentu dziedziczenie odbywa się na mocy przepisów prawa, czyli jest to dziedziczenie ustawowe. Kto dziedziczy, gdy nie ma testamentu? W pierwszej kolejności prawo do spadku mają dzieci zmarłego i jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych, przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Jak wygląda dziedziczenie, jak nie ma dzieci? Wówczas powołani do spadku są małżonek i rodzice zmarłego. Jeżeli natomiast jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jest to niezwykle istotne i budziło duże zaskoczenie, gdy opowiadałam o tym w trakcie wykładów. Jeżeli bowiem zmarły nie miał dzieci, to jego majątek nie trafia tylko i wyłącznie do wciąż żyjącego małżonka. Majątek zebrany (często wspólnie z małżonkiem) w trakcie życia trafi częściowo do rodziców zmarłego, a jeżeli chociaż jedno z rodziców nie żyje – także do rodzeństwa spadkodawcy. Jeżeli pomiędzy między małżonkami istniała wspólność majątkowa, to połowa majątku zmarłego przysługuje żyjącemu małżonkowi, a druga połowa podlega dziedziczeniu. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając dzieci, to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada właśnie tym dzieciom. Cały spadek przypadnie małżonkowi spadkodawcy wyłącznie w sytuacji braku zstępnych (dzieci, wnuków) spadkodawcy, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych. W braku dzieci, małżonka, rodziców, rodzeństwa i dzieci rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy.

Powyższe zasady nie mają zastosowania przy sporządzeniu przez zmarłego testamentu. Testament jest dokumentem, który pozwala osobie określić, kto dziedziczy jej majątek po śmierci. W jaki sposób napisać testament? Warto wiedzieć, że testament może być spisany w różnych formach, takich jak:

1) Testament własnoręczny – napisany w całości pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą;

2) Testament notarialny – sporządzony przed notariuszem w formie aktu notarialnego;

3) Testament allograficzny – oświadczenie spadkodawcy złożone wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności dwóch świadków.

Poza powyższymi trzema rodzajami testamentów istnieją także testamenty szczególne, tj. testament ustny, podróżny i wojskowy. Wbrew częstej opinii – testament nie musi być więc sporządzony przed notariuszem.

Testament daje możliwość wskazania konkretnych osób, które mają odziedziczyć majątek, co w wielu przypadkach może zapobiec późniejszym sporom rodzinnym. Można na przykład sporządzić tzw. wzajemne testamenty małżonków, aby chociaż częściowo zapobiec sytuacji, w której przy braku dzieci dziedziczyć będzie małżonek wraz z rodzicami lub rodzeństwem.

A co jeżeli spadkodawca sporządził kilka testamentów? Który testament jest ważny? Sporządzając nowy testament spadkodawca może odwołać te sporządzone poprzednio. Jeżeli jednak poprzednie testamenty nie zostaną odwołane, to ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Jeżeli więc testamenty są ze sobą sprzeczne (na przykład w pierwszym spadkodawca powołał do dziedziczenia wyłącznie syna, a w drugim – wyłącznie córkę), to ważny jest nowszy testament.

Czy jednak testament chroni w każdej sytuacji i pozwala na przekazanie całości majątku wybranej osobie bez żadnych ograniczeń? Niestety nie. Określonej grupie osób przysługuje bowiem zachowek.

Zachowek – co to jest i komu się należy?

Zachowek jest to jedno z kluczowych pojęć w polskim prawie spadkowym. Ma on na celu ochronę interesów najbliższych osób zmarłego, które mogłyby zostać pominięte w testamencie.

Zachowek polega na tym, że osobom uprawnionym należy się określona część wartości udziału spadkowego, który przypadłby im na podstawie dziedziczenia ustawowego. Zachowek – dla kogo? Zachowek przysługuje zstępnym (czyli dzieciom, wnukom) małżonkowi oraz rodzicom, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Co do zasady uprawnionemu przysługuje połowa tego, co by mu przysługiwało, a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, to jest to dwie trzecie wartości udziału spadkowego. Jak oblicza się wysokość zachowku? Poniżej przykład przy prostych założeniach.

Jeżeli zmarły pozostawił po sobie 100.000,00 złotych majątku i miał dwoje dzieci (nie ma małżonka) a w testamencie do spadku powołał wyłącznie jedno dziecko, to drugiemu przysługuje połowa tego, co by mu przysługiwało, gdyby nie było testamentu, tj. połowa z 50.000,00 złotych, a więc 25.000,00 złotych. Gdyby dziecko było małoletnie lub trwale niezdolne do pracy, to przysługiwałoby mu 33.333,33 złote.

Trzeba wspomnieć także kiedy zachowek się nie należy i kiedy spadkobierca może uniknąć konieczności jego zapłaty.

Istotne jest, że roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Jeżeli roszczenie o zachowek przedawni się, to uprawniony nie będzie miał możliwości skutecznego dochodzenia zachowku w sądzie. Spadkobierca (lub obdarowany) będzie bowiem mógł skutecznie podnieść zarzut przedawnienia, co skutkować będzie oddaleniem przez sąd roszczenia.

Ponadto spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:

1)  wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3)  uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Trzy wskazane powyżej przesłanki stanowią katalog zamknięty, nie ma więc innych przyczyn umożliwiających pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku.

Pozbawienie zachowku uprawnionych osób jest to wydziedziczenie. Pojęcie „wydziedziczenia” także często wywoływało zaskoczenie wśród słuchaczy moich wykładów lub Klientów. Panuje przekonanie, że wydziedziczenie jest to po prostu nieujęcie kogoś w testamencie, co może prowadzić do istotnych nieporozumień i niezrealizowania faktycznej woli spadkodawcy. Wydziedziczenie jest to pozbawienie prawa do zachowku. Wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnym testamencie, przy czym taki testament może ograniczać się tylko do wydziedziczenia. W treści takiego testamentu powinna zostać precyzyjnie określona przyczyna wydziedziczenia, aby minimalizować ryzyko podważenia wydziedziczenia.

Jakie są skutki wydziedziczenia? Wydziedziczenie skutkuje tym, że osoba należąca do kręgu osób uprawnionych do zachowku nie nabędzie prawa do zachowku. Skutki wydziedziczenia przez spadkodawcę jego zstępnego odnoszą się tylko do wydziedziczonego. Dzieci, czy wnuki wydziedziczonego zstępnego są uprawnione do zachowku, chociażby przeżyły one spadkodawcę.

Przyjęcie i odrzucenie spadku.

W kontekście dziedziczenia bardzo istotne jest oczywiście to, co można zrobić ze spadkiem. Spadkobierca może:

1) przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste);

2) przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza);

3) odrzucić spadek.

Przyjęcie spadku bądź jego odrzucenie to decyzje, które mogą znacząco wpłynąć na sytuację spadkobiercy. Zanim podejmiesz którąkolwiek z tych decyzji, warto poznać szczegóły dotyczące tego procesu, aby uniknąć niekorzystnych konsekwencji. O powyższym napiszę już w następnym artykule, w którym wyjaśnię, czym dokładnie jest przyjęcie spadku, w tym czym jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jak przebiega odrzucenie spadku, jakie są skutki określonych decyzji oraz jakie zasady obowiązują w polskim prawie spadkowym.

Jeżeli nadal masz jakiekolwiek wątpliwości w kwestiach związanych z prawem spadkowym, zachęcam do skontaktowania się z moją Kancelarią. Oferuję kompleksową pomoc prawną, doradztwo oraz reprezentację w sprawach spadkowych. Chętnie udzielę szczegółowych informacji i poprowadzę Twoją sprawę, zapewniając bezpieczeństwo i najwyższą jakość usług. Zapraszam do kontaktu!